Circulair
ontwerpen

Voor een Circulaire Economie

Een mond vol, maar wat betekent dit nu eigenlijk? Voor de meeste mensen zijn dit vage termen. Als je kijkt naar de producten voor consumenten zie je dat er al veel onderzoek is gedaan en worden de eerste circulaire producten en diensten op de markt gebracht. Denk bijvoorbeeld aan de Smartphone van het Nederlandse merk Fairphone. Een telefoon die modulair is opgebouwd en niet bedoeld is om weg te gooien, maar langdurig te gebruiken en waar je als consument onderdelen kan upgraden of vervangen. De nieuwste telefoon is ontworpen op een manier dat elektronisch afval wordt beperkt en dagelijks werken de mensen bij Fairphone aan hun product om deze stap voor stap dichter bij een volledige circulaire economie te laten aansluiten. Mooie ontwikkelingen, maar binnen de bouwsector is dit een redelijk nieuw onderwerp. Er worden al wel eerste stappen gezet, maar de verandering in de hele keten naar een circulaire manier van werken moet nog op gang worden gebracht.

Dat is de reden waarom EcoEngineers en atelier GROENBLAUW recent zijn gevraagd om een verkenning te doen naar het onderwerp Circulair Ontwerpen voor Rijkswaterstaat (uitvoeringsorganisatie van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu). De overheid heeft de ambitie om Nederland in 2050 volledig circulair te laten zijn. Rijkswaterstaat heeft de ambitie om in 2030 circulair te werken. 

Materiaalketens sluiten

Eén van de bevindingen uit deze verkenning is dat Rijkswaterstaat door het werken aan o.a. wegen, bruggen, dijken en sluizen met een zeer lange gebruiksduur en hoge duurzaamheidseisen (voor wat betreft de levensduur) al goed op weg is vergeleken met consumentenproducten. Ook worden een aantal materialen die Rijkswaterstaat laat verwerken zoals beton, staal, bitumen uit asfalt, etc. al in grote mate gerecycled. Maar Circulair Ontwerpen gaat nog een stap verder: hoe kun je de materiaalketens sluiten? Hoe kun je het gebruik van primaire grondstoffen minimaliseren? En hoe kun je zoveel mogelijk objecten hoogwaardig hergebruiken voor meerdere levensduurcycli?

De meest eenvoudige vorm van Circulaire Economie gaat uit van ‘reduce, reuse, recycle’, oftewel het reduceren van afval, het hergebruiken van volledige objecten, onderdelen en het recyclen van materialen. Het Circulair Ontwerpen van objecten (‘redesign’) is een overkoepelende strategie.

De manier van werken vanuit meer recente projecten binnen Rijkswaterstaat zoals Building with Nature, Ruimte voor de Rivier en het gebruik van biobased materialen, zijn de eerste stappen naar een circulaire manier van werken.

Op weg naar een Circulair Economie

Circulair Ontwerpen gaat over het gehele proces; van een opgave in een gebied tot aan de volgende levensduurcycli van de oplossing. Voor ontwerpers en ingenieurs betekent dit een andere manier van werken: van een lineair proces naar een circulair proces. Denk nog maar eens aan de telefoon. Hier wordt vanaf het begin niet alleen gedacht aan een zo mooi mogelijke telefoon neer te zetten, maar er wordt in het ontwerpproces nagedacht over de hele keten, de levensloop en hoe onderdelen eventueel weer terug kunnen komen in de keten.

Om dit ook binnen Rijkswaterstaat te kunnen doen is er input nodig van wat er in een gebied speelt en hoe de verschillende stakeholders in de circulaire keten hier een rol in spelen om vervolgens een Circulair Ontwerp te kunnen maken. Wat is bijvoorbeeld de meerwaarde voor bestaande en toekomstige functies, acceptatie/beleving, milieu-impact, gezondheid, etc.?

Op productniveau gaat het vooral om de samenhang tussen materialen, de levensduur, standaardisatie, verbindingen en deconstructie. Deconstructie betekent dat een product, bijvoorbeeld een brug, in zijn geheel kan worden verplaatst om ergens anders dezelfde functie te vervullen of dat onderdelen hergebruikt kunnen worden. Daarnaast is het mogelijk dat een object modulair uitbreidbaar is om in zijn functie te kunnen blijven voldoen. Kortom, het vraagt om een goede afweging in het (ontwerp)proces hoe hiermee om wordt gegaan.

Op de lange termijn is veel winst te behalen door de huidige processen vanuit aanleg, beheer en onderhoud circulair aan elkaar te verbinden. Dit betekent dat vanaf de formulering van de opgave tot en met het beheer en vervanging van bijvoorbeeld een brug, samengewerkt wordt tussen de verschillende disciplines die aan bod komen. Dit vraagt om een andere samenwerking tussen de opdrachtgever en de externe stakeholders en marktpartijen. Hierbij zal er ook bij iedere fase een afweging worden gemaakt vanuit een circulaire manier van werken.

Inmiddels is de verkenning uitgebreid gepresenteerd en besproken binnen Rijkswaterstaat. Maar om te voorkomen dat het bij een papieren exercitie blijft, daag ik een ieder uit om naast het inzichtelijk te maken hoe je als organisatie circulair kan werken, ook daadwerkelijk die eerste stap te zetten naar de nieuwe manier van werken.